بیان مسئله:

رابطه متقابل بین حکومت، نهادهای مردمی و ساختار شهر.

هدف:

بازخوانی رابطه حکومت و مردم در شکل گیری فضاهای شهری با تاکید بر نقش محلات و نهاد های مردمی در دوره قاجار.

تاثیر نهادهای اجتماعی بر شکل شهر در پیش از اسلام:

علیرغم شناسایی ساختار کالبدی، نمی توان تاثیر ساختارهای اجتماعی بر شکل شهر، را بطور قطعی مورد تحلیل قرار داد، در صورتی که شهرهای پس از اسلام می تواند تصویری اگرچه نه چندان دقیق اما قابل تعمق ارائه دهد.

وضعیت سیاسی- اجتماعی شهرهای پس از اسلام:

تکرار دوره های متوالی ضعف قدرت های مرکزی و شکل گیری حکومت های محلی و اصطلاحا “ملوک الطوایفی” دوره های طولانی از هرج و مرج های سیاسی حیات پایدار شهرها به رغم ضعف نظام حکومتی و عدم توانایی حکومت در تسلط فراگیر بر ساختار شهر (هرچند سرعت رشد شهر کاهش یافته ولی متوقف نشده است).

استقلال شهر از حکومت:

نیروی تداوم بخش حیات شهرها در دوره های طولانی ضعف ساختار حکومت ها، نه در توان و قدرت دستگاه حاکمه، که در توانمندی شهروندان و نهادهای اجتماعی غیر دولتی بوده است که با رشدی فراگیر، شبکه های اجتماعی بهم پیوسته ای را تعریف کرده و حیات اقتصادی و اجتماعی شهر را تضمین می نمودند.

عامل تداوم حیات شهرها در دوره پس از اسلام:

• اتکای شهر بر نیروهای اجتماعی و نه صرفا اقتدار دولت
• حذف نظام طبقاتی (کاست) ساسانی
• شکل گیری امپراطوری بزرگ اسلامی
• رونق اقتصادی و تاثیر پذیری از اقتصاد جهانی
• شکل گیری لایه های متوسط اجتماعی که در برابر تغییرات بنیان افکن آسیب پذیری کمتری داشتند.

نتیجه تداوم حیات شهرها:

• رشد های شهرها و گذر از شهرهای متوسط به ابرشهرهایی چون؛ اصفهان، تبریز، ری، سمرقند، نیشابور و …
• تعریف شهرهای بزرگ به عنوان نقطه مقصد مهاجرت از شهرهای کوچک و روستاها
• پیدایش مفهوم ثانویه قومیت به عنوان عامل پی ریزی هسته های اجتماعی
• پیدایش محلات اولیه