اصول کلی:

در جامعه سنتی ایران خانواده از واحدهای بنیادین، و خانه محور اصلی یکپارچگی خانواده است. به همین دلیل خانه چنان طراحی می شد تا از دنیای بیرون جدا باشد و در ساخت آن بیش تر به ارزش های بنیادی خانواده توجه می شد. در جامعه ای که به شدت متکی به خانواده است، مفهوم خانه بسیار گستره تر از مکان خصوصی محض است. در واقع، خانه حریمی مقدس است و بنابراین، ساکنان این حریم باید از نگاه نامحرم و از هر دخالت ناخواسته ای در امان باشند. درست به همین دلیل، حیاط مرکزی همواره درون گراست و در حقیقت قلب خانه و کانون آن به شمار می آید. حیاط برای اتاق ها و فضاهای داخلی خانه نور و هوا فراهم می کند.

برای برآوردن این نیازهای فیزیکی و همچنین نیازهای معنوی، حیاط تنها یک فضای معمولی باز نیست، بلکه مهمترین قسمت خانه به شمار می رود. سیمای کلی یک محلۀ سنتی شهری، مجموعه ای متراکم از خانه هایی است که پشت به پشت هم قرار دارند و هر خانه در حیاط داخلی خود واقع می شود. از لحاظ شکل بیرونی، خانۀ سنتی را دیوارهای بلندی فرا می گیرند که یادآور حصارهای قدیمی شهرند. این دیوارها خانه را کاملاً در بر می گیرند و خانه هیچ راه دیگری به جز ورودی ندارند. ورودی خانه بر خلاف سطح همواره سادۀ دیوارهای آجری دور تا دورش تزیین می شود. تنها راه دسترسی به حیاط و دیگر قسمت های خانه در ورودی است و به هر روی، ورود مستقیم به حیاط ناممکن است.

ورودی:

ورودی خانه، معماری خاص خود را برای تأمین اهداف و حفظ سنت های آن خانه به خدمت می گیرد. نیازهای اهل خانه، سبک زندگی، فرهنگ، مصالح و مهارت های فنی، همگی در شکل نهایی معماری مؤثرند. ماهیت جامعه نیز، به ویژه آن چه در رفتار آن جامعه جلوه می یابد، اغلب در چگونگی طراحی و به کارگیری فضاهای ساختمان های جامعه بازتاب می یابد. انسان همواره با محیط پیرامونش نوعی ارتباط کارکردی و معنوی برقرار می کند. در میان آثار تاریخی، مکان هایی یافت می شوند که با ترتیب نقشه های ماهرانه و تزیینات، چنان کیفیت بدیعی از فضای موجود آفریده اند که مفهوم و اهمیتی فراتر از کارکرد محض آن فضا به دست می دهند.

عناصر ورودی:

• سکو : محلی در دو سوی در ورودی ، برای استراحت در هنگام انتظار ، برای ورود یا گفت و گو با همسایه ها ملاقات کنندگان.
• سردر: هلال تزیینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی کاری دارد و کتیبه هایی از آیات قرآن بر آن نقش بسته است.
• کوبه و حلقه : در بیش تر خانه های سنتی ، درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه ای نیز دارد . زن ها حلقۀ لنگۀ چپی را که تن صدای زیری داشت، به صدا در می آوردند و مردها کوبۀ لنگۀ راستی را که به شکل چکش بود و تن صدای بمی داشت.
• هشتی: بلافاصله پس از ورودی قرار دارد و اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی یا بیش تر مواقع چهار گوش است . هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است . این مکان ، دسترسی به راهروهای داخلی خانه را ممکن می سازد . اندازۀ هشتی بستگی به تمکن مالی مالک خانه داشت . در خانه های بزرگ ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جداسازی آقایان و خانم ها دو قسمتی ساخته می شد.
• دالان: مسیر غیر مستقیم از هشتی به حیاط است.
• حیاط: حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی ای بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور درون بود.

سازمان دهی اتاق ها:

در خانه های سنتی، کف اتاق ها بالاتر از سطح حیاط بود و این موضوع نشان از اهمیت و احترام اتاق دارد؛ همه باید پیش از ورود کفش های خود را از پا در می آوردند. در تابستان، کف اتاق ها از نفوذ آب به داخل جلوگیری می کرد. کف اتاق ها با آجرهای مربع ۲۰ سانتیمتری فرش می شد و سطح دیوار اتاق ها را برای طاقچه و قرار دادن اشیاء و آرایه ها خالی می کردند. دیوارها با گچ اندود می شد و درها چوبی بود. بالای درها اغلب با قاب و شیشه های رنگی تزیین می شد.