شهر و شهرنشینی پس از پیروزی اسلام:

خاورمیانه می تواند مدعی طولانی ترین تاریخ تکامل مستمر در شهر و شهر نشینی باشد، لیکن قدمت مجموعه عواملی که بر زندگی شهری این ناحیه تاثیر پایدار داشته است از دوره اسلامی یعنی از زمان فتوحات اعراب در قرن هفتم میلادی فراتر نمی رود. اعراب درست در آن زمان که شهرگرائی متعاقب سرنگونی امپراتوری روم غربی، عصر مشهور به قرون تاریک را از سر میگذراند، سرگرم احداث شهرهای جدید و بازسازی شهرهای رومی قدیم در مصر و کشورهای واقع در کرانه شرقی مدیترانه و شهرهای ساسانی بودند. جهان بینی اسلامی برای تحقق آرمان هایش به شهر احتیاج دارد و این امر در تغییر و تحول و توسعه آن موثر واقع می شود.

شهر های قدیمی:

که به تبع اسلام و تغییر در ساختار اجتماعی رنگ و بوی اسلامی به خود گرفتند و از تحول و دگرگونی و گسترش طبیعی و خودجوش برخوردار شدند و یا تغییر در ساختار کالبدی شکل تازه ای به خود گرفتند. ورود دین اسلام و فرو ریختن سلسله مراتب اجتماعی، این شهرهای قدیمی را نظمی مجدد داد و منطبق با فلسفه دین اسلام زندگی مذهبی آنها را شکل تازه ای بخشید.

شهرهای نوبنیاد:

نخستین شهرهائی که پس از اسلامی احداث شدند اردوگاههائی بودند که برای استقرار سپاهیان مسلمان و مهاجرین تاسیس شده بود. کوفه و بصره از این نوع شهرها بودند که در دهه دوم هجری ساخته شدند. تعدادی از این شهرها در کنار شهرهای قدیمی، قلاع، نقاط استراتژیک و یا در جوار اماکن متبرکه، در راستای اهداف اسلامی بنا گردیدند. تشکیل حکومت وسیع اسلامی موجب ایجاد شهرهای جدیدی نیز گردید که می توان از بغداد مرکز روحانی و سیاسی خلفای عباسی نام برد، سامره نیز شهر نوبنیادی بود که القصم بالله برای پایتختی برگزید.

دوره بنی امیه:

دوره بنی امیه که در آن بنای دارالاماره و مسجد جامع همزمان شروع میشود و شکافی بین تصمیم گیریهای سیاسی و شریعت حاصل می شود. این دوره مربوط به دوره خلافت عباسیان و شکل گیری امپراطوری اسلامی است که در آن قدرت سیاسی و قدرت مذهبی از همدیگر تفکیک می گردد. دراین دوره مسجد از دارالاماره یا دارالخلافه فاصله گرفته و مسجد جامع از حکومت جدا می گردد و به تدریج مسجد بصورت یک پایگاه توده ای و مردمی در می آید. در این دوره که تقریبا از قرن ششم یا پس از تشکیل سلسله سلجوقی آغاز می گردد شکل و توزیع مساجد دگرگونیهای بنیادی پیدا می کند.