جهاد نفس یا جهاد اکبر اصطلاحی است در اخلاق اسلامی برگرفته از روایات دینی به معنای کوشش در تهذیب اخلاق و نفس و هر نوع مبارزه و مخالفت با خواسته های مذموم نفسانی است. در قرآن و روایات بر جهاد با نفس تاکید شده است و در روایات، جهاد با نفس در مرتبه‌ای بالاتر از جهاد قرار گرفته و دارای مراتب و درجاتی است.
جهاد نفس در قرآن:
در قرآن کریم، هر یک از کلمات «جهاد» و «نفس»، به طور جداگانه و در برخی موارد در کنار یکدیگر آمده‌اند. در عین حال، در بیشتر موارد، لفظ جهاد در قرآن، حتی در مواردی که در کنار نفس آمده، به معنای جنگ با کافران و مشرکان است. از مواردی که این واژه به معنایی اعم از جهاد با کفار و مشتمل بر جهاد نفس گرفته شده، آیه ۷۸ سوره حج است. در آیه ۲۱۸ سوره بقره هم مفهوم جهاد نفس از مصادیق جهاد در راه خدا دانسته شده است. برخی مفسران، جهاد در آیه ۶۹ سوره عنکبوت را هم به معنایی عام و شامل جهاد نفس گرفته‌اند.
اهمیت جهاد نفس:
بر اهمیت جهاد نفس، البته با تعبیرات دیگر، در آیات قرآن و در احادیث، با همین تعبیر و تعبیرات مشابه، تأکید شده است. در حدیثی، وجوب آن به مثابه وجوب جهاد با دشمن و در حدیثی دیگر، جهاد نفس وظیفه دائم مؤمن دانسته شده است. درباره دشواری جهاد نفس گفته‌اند که مردم به طور عادی یک بار می‌میرند ولی کسی که در مسیر جهادنفس و مبارزه با شیطان و هوا های نفسانی خود قرار می‌گیرد، روزی هفتاد بار می‌میرد. بر اساس حدیثی در این باب، انسان وقتی می‌تواند مالک نفس خود شود که پیوسته با آن مبارزه کند. همچنین جهاد با نفس ثمره شناخت آن دانسته شده است. در پاره‌ای دیگر از احادیث، جهاد نفس به منزله بهای بهشت است. به این ترتیب، می‌توان جهاد نفس را که مضمون آن در قرآن و احادیث و کتب اخلاقی، با استفاده از این تعبیر یا تعبیرات دیگر، بارها به کار رفته است ـ شالوده اخلاق اسلامی تلقی کرد که همه دستور های اخلاقی موجود در کتاب و سنّت، در چارچوب آن تفسیر و توجیه شدنی است.