سرزمین آذربایجان در معماری ایران در رده نخست اهمیت جای دارد. چرا که سه شیوه معماری ایران (پارسی، آذری و اصفهانی) از آنجا سرچشمه گرفته و به سراسر کشور رسیده است. در شیوه پارسی، هنگامی که قوم آریایی کوه های آران را پشت سر می‌گذاشتند تا به جنوب سرزمین ایران رهسپار و ماندگار شوند، سر راه خود ستاوندهای چوبین و شبستان ها و نهانخانه های دوربسته و کوشکی آذربایجان را پسندیدند و چون ارمغانی، نخست به سرزمین انشان و سپس به سرزمین پارس بردند و با آن شیوه، همراه با برگیره از شیوه‌های گوناگون ملت‌هایی که به پیروی پارسیان در می‌آمدند، شیوه تازه‌ای پدید آوردند که شیوه پارسی نام گرفت و از آغاز شاهنشاهی ایران تا پایان روزگار هخامنشیان (و حتی اندکی پس از آن) برای ساختن کاخ‌ها و کوشک‌ها به کار گرفته می‌شد.
شیوه آذری دارای دو دوره است: دوره نخست از زمان هولاکو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می‌شود. در دوره دوم بود که معماران بزرگی چون قوم‌الدین شیرازی و پسرش غیاث‌الدین و زین‌العابدین شیرازی، در خراسان بزرگ بکار گمارده شدند و سازنده ساختمان‌های بزرگی در آنجا بودند. ویژگی‌های زمانی در این شیوه بسیار کارساز بود. در آن زمان نیاز به ساخت ساختمان‌های گوناگونی بود که باید هر چه زودتر آماده می‌شدند. از همین رو در روند ساختمان‌سازی شتاب می‌شد. پس به پیمون‌بندی و بهره‌گیری از عناصر یکسان (مانند کاربندی در سازه و آرایه) روی آوردند تا دستاوردشان باندام و ساز وار باشد. افزون بر این با از میان رفتن شماری از هنرمندان و معماران، در دوره نخست این شیوه، ساختمان‌هایی ساخته شد که در آن کاستی‌ها و نادرستی‌هایی هم پدید آمد حتی در گزینش جای برخی شهرها اشتباه کردند.
برای نمونه، الجایتو چون چمنزار سلطانیه را دوست داشت، آنجا را پایتخت خود کرد. اما جایگاه شهر کشش طبیعی نداشت و با اینکه او برای آبادانی شهر، راه دسترسی آن را دگرگون ساخت، اما پس از مرگ او، شهر نیز از آبادانی افتاد و در زمان صفویان لشگریان در آن اتراق کردند. با شکوه‌ترین ساختمان شیوه آذری و شاید کل معماری ایران، گنبد سلطانیه (۷۰۳ تا ۷۱۰ قمری) است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده است. از آرسن بزرگ سلطانیه که در بر گیرنده بیمارستان، خانقاه و میانسرای بزرگ آن بوده، تنها گنبدخانه و آرامگاه الجایتو (تربت خانه) بازمانده است. این میانسرا شاید به اندازه دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده است. فضای تربت خانه بعدها به آن افزوده شده است.